«ԱՊՐԻ Արմենիա» հետազոտական կենտրոնի ավագ գիտաշխատող Բենիամին Պողոսյանն Armenianweekly.com կայքում հանդես է եկել «Ինչպես կանխել սովն Արցախում» հոդվածով, որտեղ արծարծել է թեմայի հետ կապված խնդիրները և դրանց լուծման ուղղությամբ սեփական մոտեցումները:

25 օգոստոսի, 2023, 17:10

Ինչպես կանխել սովն Արցախում

ՍՏԵՓԱՆԱԿԵՐՏ, 25 օգոստոսի, ԱՐՑԱԽՊՐԵՍ: Հոդվածն ամբողջությամբ ներկայացնում ենք ընթերցողի ուշադրությանը:

- 2022 թվականի դեկտեմբերից Արցախը գտնվում է Ադրբեջանի կողմից պարտադրված շրջափակման մեջ։ Այն սկսվեց այսպես կոչված «էկոակտիվիստների» բողոքի ակցիաներով։ Այնուհետև 2023 թվականի ապրիլի 23-ին Ադրբեջանը անցակետ տեղադրեց Բերձորի (Լաչին) միջանցքի մուտքի մոտ։ 2023 թվականի հունիսի կեսերից Լաչինի միջանցքով դեպի Արցախ ապրանքների մատակարարումները փաստացի դադարեցվել են։ Այս գործողությունները Լեռնային Ղարաբաղը մատնել են իրական սովի, քանի որ սննդամթերքի և այլ անհրաժեշտ իրերի մատակարարումների բացակայության պատճառով տեղական ռեսուրսները գրեթե ամբողջությամբ սպառվել են:

Հաշվի առնելով հումանիտար իրավիճակի վատթարացումը՝ Հայաստանի կառավարությունը արշավ է սկսել՝ կոչ անելով միջազգային հանրությանը միջամտել և մեղադրելով Ադրբեջանի կառավարությանը արցախահայության դեմ ցեղասպանություն իրականացնելու մեջ։ Միաժամանակ, Հայաստանը շարունակում է բանակցությունները Ադրբեջանի հետ խաղաղության պայմանագիր ստորագրելու շուրջ. բանակցություններ են տեղի ունեցել Վաշինգտոնում, Բրյուսելում և Մոսկվայում: Հայաստանի կառավարությունը վերահաստատել է իր պատրաստակամությունը՝ ճանաչելու Ադրբեջանի տարածքային ամբողջականությունը 1991 թվականի Ալմա-Աթայի հռչակագրով, ներառյալ Արցախը, և հրաժարվել է Ադրբեջանի կազմում Արցախի ինքնավարության ցանկացած պահանջից։

Փոխարենը Հայաստանը կոչ է անում Ստեփանակերտ-Բաքու բանակցություններ սկսել միջազգային մեխանիզմի ներքո՝ Արցախում ապրող հայ բնակչության իրավունքների և անվտանգության խնդիրը լուծելու համար։ Ադրբեջանը մերժում է ցանկացած միջազգային միջնորդություն իր կառավարության և Արցախի միջև՝ պնդելով, որ հայ բնակչության իրավունքներն ու անվտանգությունը Ադրբեջանի ներքին գործն է։

Միևնույն ժամանակ, Բաքուն կոչ է անում օգտագործել Աղդամ-Ստեփանակերտ ճանապարհն Արցախին ապրանքներ մատակարարելու համար՝ պնդելով, որ քանի որ յուրաքանչյուր պետություն, այդ թվում՝ Հայաստանը, ճանաչում է Արցախը որպես Ադրբեջանի մաս, ոչ ոք չպետք է մերժի Ադրբեջանից ապրանքներ մատակարարելու գաղափարը, ինչպես դա արվում է Ադրբեջանի այլ մարզերի համար։ Արցախի իշխանությունները մերժում են այս հնարավորությունը՝ պնդելով, որ դա կարդարացնի շրջափակման կիրառումը որպես բանակցային մարտավարություն։ Նրանք նաև մտավախություն են հայտնում, որ երբ Աղդամով ճանապարհը գործարկվի, Ադրբեջանը ևս մեկ փաստարկ կունենա՝ չբացել Բերձորի միջանցքը՝ այդպիսով ամբողջությամբ կտրելով Հայաստանի և Արցախի միջև կապը։

Մինչ շարունակվում են բանավեճերն ու փոխադարձ մեղադրանքները, Արցախում հումանիտար իրավիճակն օրեցօր վատանում է։ Որպես Ադրբեջանի վրա դիվանագիտական ճնշման մի մաս՝ Հայաստանը ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհրդին կոչ արեց արտահերթ նիստ գումարել՝ քննարկելու Բերձորի միջանցքի շուրջ ստեղծված իրավիճակը։ Հանդիպման ընթացքում Անվտանգության խորհրդի գրեթե բոլոր անդամները մտահոգություն են հայտնել Արցախում տիրող հումանիտար իրավիճակի վերաբերյալ։ Նրանք պահանջել են բացել միջանցքը, իսկ որոշ պետություններ ընդունել են նաև այլ երթուղիներից օգտվելու հնարավորությունը՝ Արցախ մատակարարումներ հասցնելու համար։ Սակայն Անվտանգության խորհրդում քննարկումն ավարտվել է առանց որևէ հայտարարության կամ բանաձեւի ընդունման։ Պետությունների ու միջազգային կազմակերպությունների հայտարարություններն ու մտահոգությունները բավարար չեն Ադրբեջանին ստիպելու Բերդձորի միջանցքով վերականգնել դեպի Արցախ ապրանքների մատակարարումը։

Ներկայումս Արցախում սովը կանխելու մի քանի տարբերակ կա, և միայն Հայաստանը կարող է քայլեր ձեռնարկել փակուղային իրավիճակին վերջ տալու համար։ Միջազգային հանրությանը, ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհրդի անդամներին, միջազգային ու տարածաշրջանային կազմակերպություններին ուղղված բոլոր կոչերը արդյունքի կբերեն միայն այն դեպքում, եթե Հայաստանը շոշափելի քայլեր ձեռնարկի այս բարդ իրավիճակի լուծման համար։

Կա մի քանի սցենար, որոնց միջոցով Հայաստանը կարող է վերականգնել մատակարարումները Բերձորի միջանցքով։ Առաջին սցենարի դեպքում Հայաստանը պետք է հայտարարի, որ հաշվի առնելով այն հանգամանքը, որ Ադրբեջանը ցեղասպան քաղաքականություն է վարում արցախահայության նկատմամբ, Հայաստանը չի կարող Արցախը ճանաչել որպես Ադրբեջանի մաս։ Հայաստանը կարող է ասել, որ պատրաստ էր ճանաչել Արցախը որպես Ադրբեջանի մաս՝ նպաստելու տարածաշրջանային երկարաժամկետ խաղաղությանն ու կայունությանը, միևնույն ժամանակ գիտակցելով, որ հայերը կբախվեն բազմաթիվ դժվարությունների՝ ապրելով Ադրբեջանում՝ որպես Ադրբեջանի քաղաքացիներ: Հայաստանը պատրաստ էր գնալ այս զոհաբերությանը, բայց չի կարող դա անել, քանի դեռ Ադրբեջանի կառավարությունը ցեղասպանություն է իրականացնում հայերի նկատմամբ։ Հայաստանը կարող է վերադառնալ Արցախը որպես Ադրբեջանի մաս ճանաչելու իր քաղաքականությանը միայն այն բանից հետո, երբ Ադրբեջանը դադարեցնի իր ցեղասպան քաղաքականությունը։ Հրաժարվելով նախկինում արված հայտարարությունից՝ Հայաստանը կարող է օրինականացնել իր պահանջները, այն է. Ադրբեջանից Աղդամի ճանապարհով մատակարարումներ չպետք է լինեն, իսկ Բերձորի միջանցքով ապրանքների մատակարարումը պետք է վերականգնվի։ Այնուամենայնիվ, սա էական փոփոխության չի բերի։ Ադրբեջանը կշարունակի կանխել Բերձորի միջանցքով ապրանքների մատակարարումը։

Եթե Հայաստանը հրաժարվի Ադրբեջանի կազմում Արցախի ճանաչումից, ապա առկա է իրադարձությունների զարգացման երկու տարբերակ։ Առաջինը միջանցքը ուժի կիրառման միջոցով բացելու սպառնալիքն է։ Սա բավական մարտահրավերային է, քանի որ այն կարող է ճանապարհ բացել Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև հերթական լայնածավալ պատերազմի համար՝ անորոշ հետևանքներով: Հաշվի առնելով տարածաշրջանային և գլոբալ աշխարհաքաղաքական դինամիկ փոփոխությունները, գրեթե անհնար է գնահատել արտաքին դերակատարների՝ Ռուսաստանի, Իրանի, Թուրքիայի, ԵՄ-ի և ԱՄՆ-ի, արձագանքն ու քայլերը, եթե Հայաստանը ռազմական գործողություն սկսի շրջափակումը դադարեցնելու համար։ Հաշվի առնելով Հայաստանի և Ադրբեջանի ռազմական ուժերի միջև առկա տարբերությունը, այս տարբերակը ռիսկային է, նույնիսկ եթե միջազգային արձագանքները չեզոք կամ բարենպաստ լինեն Հայաստանի համար:

Երկրորդ տարբերակը անօդաչու թռչող սարքերի միջոցով դեպի Ստեփանակերտ բեռնափոխադրումների մեկնարկն է։ Ադրբեջանը կարող է օգտագործել իր հակաօդային պաշտպանության համակարգերը՝ Ստեփանակերտ սնունդ բերող անօդաչու սարքերը խոցելու համար: Այնուամենայնիվ, բոլոր անօդաչու սարքերը խոցելը դժվար կլինի, և դա էապես կվնասի Ադրբեջանի գլոբալ իմիջին՝ միաժամանակ լրացուցիչ միջազգային ուշադրություն հրավիրելով Արցախի շուրջ ստեղծված իրավիճակի վրա։

Ենթադրենք, Հայաստանը հետ չի կանգնում Արցախը Ադրբեջանի կազմում ճանաչելու իր հայտարարությունից։ Այդ դեպքում խիստ դժվար կլինի պահանջել Բերձորի միջանցքի վերաբացումը և մերժել Աղդամ-Ստեփանակերտ երթուղուց օգտվելու տարբերակը։ Այս սցենարի դեպքում, Արցախում սովը կանխելու համար Հայաստանը պետք է բանակցություններ սկսի Ադրբեջանի և միջազգային դերակատարների, այդ թվում՝ Ռուսաստանի, ԵՄ-ի և ԱՄՆ-ի հետ՝ Աղդամ-Ստեփանակերտ ճանապարհի օգտագործման և Հայաստանից Բերձորի միջանցքով, իսկ Ադրբեջանից՝ Աղդամով Արցախին միաժամանակյա մատակարարումներ իրականացնելու հնարավորության շուրջ։

Վերոնշյալ սցենարներից որևէ մեկի ուղղությամբ քայլեր չձեռնարկելը միայն կվատթարացնի իրավիճակը և կմեծացնի Արցախում ապրող հայության տառապանքը՝ փակուղային իրավիճակը դարձնելով էլ ավելի վտանգավոր։

Հեղինակ՝ Բենիամին Պողոսյան, «ԱՊՐԻ Արմենիա» հետազոտական կենտրոնի ավագ գիտաշխատող

Նյութը` Armenianweekly.com-ից