Չի բացառվում, որ մինչև 2023 թվականի վերջ Հայաստանն ու Ադրբեջանը ստորագրեն համաձայնագիր, և այս համատեքստում Ռուսաստանի և Արևմուտքի միջև մրցակցությունը մեծանում է՝ գործընթացը ղեկավարելու և գլխավոր խաղաղարարի մրցանակը ստանձնելու համար։
Իրանի քաղաքականությունը Հայաստան-Ադրբեջան խաղաղության բանակցությունների համատեքստում
ՍՏԵՓԱՆԱԿԵՐՏ, 31 հուլիսի, ԱՐՑԱԽՊՐԵՍ: Տարածաշրջանային մյուս դերակատարները քայլեր են ձեռնարկում հստակեցնելու իրենց դիրքորոշումները, և այս առումով Իրանը առանձնանում է որպես Հարավային Կովկասում Արևմուտքի աճող դերի դեմ առաջնային բուֆերներից մեկը։
ԱՄՆ-ի հետ ներգրավված լինելով 2015 թվականի միջուկային համաձայնագրի ամբողջական կամ գոնե մասնակի վերակենդանացման շուրջ բանակցություններում՝ Իրանը միաժամանակ մտահոգված է Հարավային Կովկասում ռուսական ազդեցությունը նվազեցնելու ԱՄՆ-ի ջանքերով։ Սա ոչ թե այն պատճառով է, որ Իրանը սիրում կամ վստահում է Ռուսաստանին, այլ այն պատճառով, որ Իրանը հասկանում է ԱՄՆ-ի կողմից շրջապատված լինելու վտանգները, այդ թվում՝ հյուսիսից: Ավելին, Իրանի համար ԱՄՆ-ի ազդեցությունը չի նշանակում ամերիկյան ռազմաբազաներ կամ ԱՄՆ ուղղակի ներդրումներ։
Թեհրանը չափազանց լավ է հասկանում համաշխարհային աշխարհաքաղաքական ներկայիս միտումները, և ունի հստակ տեսլական այն մասին, թե ինչ է նշանակում 21-րդ դարում ունենալ ազդեցություն: Ներգործություն ունենալու համար ֆիզիկական ներկայություն կամ ուղղակի ներդրումներ պետք չեն։ Դա կարելի է անել գործընկերների ցանցի միջոցով, և Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ավարտից ի վեր ամերիկացիների մոտ դա ամենալավն է ստացվում: Այսպիսով, Իրանի տեսանկյունից, Իսրայելի ներկայության կամ թուրքական ազդեցության աճը, ի վերջո, բերում է նույն արդյունքին. ավելի շատ ԱՄՆ-ի ներկայություն տարածաշրջանում։
Այս համատեքստում Իրանը չի կարող անտեսել Հայաստան-Ադրբեջան խաղաղության բանակցությունները, հատկապես՝ հաշվի առնելով ԱՄՆ-ի աճող ներգրավվածությունը։ ԱՄՆ-ը նաև 2020 թվականի Լեռնային Ղարաբաղի պատերազմից առաջ բանակցային գործընթացի առանցքային խաղացողներից էր՝ որպես ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի համանախագահ երկիր։ Այդուհանդերձ, այդ ժամանակահատվածում Ռուսաստանը բանակցային գործընթացում առաջատար դեր էր խաղում որպես մեկ այլ համանախագահ, սակայն Ուկրաինայի պատերազմը հանգեցրեց ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի գործունեության դե ֆակտո դադարեցմանը։
Քանի որ Ռուսաստանը իր ռեսուրսները տեղափոխել է Ուկրաինա և առճակատման մեջ է գտնվում Արևմուտքի հետ, ԱՄՆ-ն զգալիորեն մեծացրել է իր ներգրավվածությունը բանակցային գործընթացում որպես առանձին դերակատար: Ամերիկացիները Վաշինգտոնում կազմակերպեցին արտաքին գործերի նախարարների գագաթնաժողովներ՝ առաջ մղելով խաղաղության պայմանագրի շուրջ աշխատանքները: ԱՄՆ-ը սերտորեն համագործակցում է ԵՄ-ի հետ, և այս երկու զուգահեռ Վաշինգտոն/Բրյուսել բանակցային հարթակները մարմնավորում են Արևմուտքի աճող ազդեցությունը:
Միևնույն ժամանակ, Թուրքիան հստակ ազդանշաններ է ուղարկում, որ Հայաստան-Ադրբեջան խաղաղության համաձայնագրից անմիջապես հետո պատրաստ է լիովին կարգավորել հարաբերությունները Հայաստանի հետ, այդ թվում՝ բացել ցամաքային սահմանը և հաստատել դիվանագիտական հարաբերություններ։ Պարտադիր չէ լինել միջազգային հարաբերությունների ականավոր փորձագետ՝ հասկանալու համար, որ այդ քայլերն էապես կազդեն տարածաշրջանում ուժերի հավասարակշռության վրա՝ շատ ավելի ուժեղացնելով Թուրքիայի և Ադրբեջանի դիրքերը։ Միևնույն ժամանակ, Իրանի տեսանկյունից, ռազմավարական մակարդակում թուրքական ազդեցությունը հավասար է ԱՄՆ ազդեցությանը։ Ոչ մի հրապարակային կամ ոչ հրապարակային լարվածություն ԱՄՆ-ի և Թուրքիայի պաշտոնյաների միջև այնպիսի հարցերի շուրջ, ինչպիսին է օրինակ Շվեդիայի՝ ՆԱՏՕ-ին անդամակցությունը, չեն կարող փոխել Իրանի հաշվարկները:
Միևնույն ժամանակ, Հարավային Կովկասը Իրանի առաջնային ազգային շահերի շարքում չէ և չի կարող մրցակցել Մերձավոր Արևելքի հետ՝ իրանական ռեսուրսներ ներգրավելու հարցում։ Քանի որ Իրանի տնտեսությունը բախվում է բազմաթիվ մարտահրավերների, Թեհրանը չի կարող նվազեցնել իր ներգրավվածությունը Սիրիայում, Իրաքում և Լիբանանում՝ ընդլայնելու իր ներկայությունը Հարավային Կովկասում: Ավելին, Իրանը չի կարող իրեն թույլ տալ տարածաշրջանում ուղղակի բախում Թուրքիայի հետ։ Այսպիսով, հաշվի առնելով սահմանափակ ռեսուրսները և աշխարհաքաղաքական սահմանափակումները, տարածաշրջանում Թեհրանի հիմնական գործիքները կարող են լինել Ռուսաստանին ուղերձներ ուղարկելը հուսալով, որ Կրեմլը հաշվի կառնի դրանք, և մասամբ էլ Հայաստանին իր մտահոգությունները հայտնելը:
Այս համատեքստում Իսլամական հեղափոխության առաջնորդ Այաթոլլա Սեյեդ Ալի Խամենեիի միջազգային հարցերով ավագ խորհրդական Ալի Աքբար Վելայաթիի հրապարակած հոդվածը չափազանց կարևոր է, քանի որ այն ներկայացնում է Հարավային Կովկասում շարունակվող աշխարհաքաղաքական պայքարի վերաբերյալ Իրանի տեսլականի հիմնական ռազմավարական ուղերձները։ Վելայաթին հստակ հայտարարում է, որ Նախիջևանը Ադրբեջանի Հանրապետությանը կապող ճանապարհ ունենալու հիմնական նպատակը Հայաստանը երկու մասի բաժանելը, Իրանն ու Հայաստանը իրարից անջատելը, Իրանի կապն արտաքին աշխարհի հետ սահմանափակելն ու Իրանի ազատ կապը Հյուսիսային Կովկասի, Ռուսաստանի և Եվրոպա մայրցամաքի հետ խաթարելն է։
Այնուհետև Վելայաթին պնդում է, որ Թուրքիայի և չինական Սինցզյանի միջև կապի ստեղծումը, ոչ այնքան երևակայական պանթուրքական աշխարհի ձևավորում է նշանակում, որքան մի այնպիսի տարածքի ստեղծում, որը կշրջապատի Իրանը հյուսիսից, իսկ Ռուսաստանը՝ հարավից և կտարածի ՆԱՏՕ-ի ազդեցությունը տարածաշրջանում՝ միաժամանակ զգալի խնդիրներ ստեղծելով Չինաստանի համար։ Այս ռազմավարական գնահատականի նպատակը պարզ է՝ նախազգուշացնել Ռուսաստանին, որ եթե Կրեմլը շարունակի նվազեցնել իր ներգրավվածությունը տարածաշրջանում, դա երկարաժամկետ, շատ բացասական հետևանքներ կունենա Իրանի, Ռուսաստանի և Չինաստանի համար։ Միևնույն ժամանակ, այն հնարավորություն է ստեղծում ավելի լավ պատկերացնում կազմել Իրանի ռազմավարական ընկալումների վերաբերյալ. Թեհրանը, Մոսկվան և Պեկինը տարածաշրջանում ունեն համընկնող շահեր և պետք է համատեղ հակազդեն ԱՄՆ-ին:
Իրանցի պաշտոնյաները նույն ուղերձն են հղել Հայաստանի արտաքին գործերի նախարարին հուլիսի 24-ին Թեհրան կատարած այցի ժամանակ։ Իրանի նախագահ Էբրահիմ Ռաիսին կրկնել է Իրանի դիրքորոշումը, որ տարածաշրջանի երկրները պետք է կարգավորեն տարածաշրջանային խնդիրները, և որ արտաքին ցանկացած միջամտություն միայն կբարդացնի խնդիրները։ Ռաիսին հստակորեն ընդգծել է, որ Հայաստան-Ադրբեջան բանակցությունները պետք է ընթանան երկու ժողովուրդների շահերից ելնելով և առանց ԱՄՆ-ի և Իսրայելի մասնակցությամբ իրականացվող քաղաքական դավադրությունների։
Այս ուղերձների հիմնական թիրախը Ռուսաստանն է, քանի որ Իրանը շատ լավ հասկանում է, որ Հայաստանի կառավարությունը չի հրաժարվի ամերիկյան բանակցային հարթակից, մանավանդ որ Հայաստանի մի շարք բարձրաստիճան պաշտոնյաներ հստակ նշել են, որ ողջունում են ԱՄՆ-ի աճող դերը տարածաշրջանում։ Հետաքրքիր է, որ Ռուսաստանը վերջին շաբաթներին զգալիորեն մեծացրել է իր ներգրավվածությունը հայ-ադրբեջանական բանակցություններում։ Կրեմլը հուլիսի 25-ին Մոսկվայում կազմակերպել է Հայաստանի և Ադրբեջանի արտգործնախարարների հանդիպումը, որի վերջնական նպատակը վարչապետ Փաշինյանին և նախագահ Ալիևին Մոսկվա բերելն է՝ հայ-ադրբեջանական խաղաղության համաձայնագիր ստորագրելու համար, ինչը կընդգծի Ռուսաստանի դերը որպես տարածաշրջանում առաջատար խաղացող։
Դժվար է գնահատել, թե ռուսական այս վերջին գործողությունների վրա որքանով են ազդել Իրանի ուղերձները: Սակայն, Իրանի տեսանկյունից, Մոսկվայում Հայաստան-Ադրբեջան խաղաղության համաձայնագրի ստորագրումն ավելի լավ տարբերակ է, քան դրա տեղի ունենալը Բրյուսելում, Վիեննայում, Ժնևում կամ Վաշինգտոնում։
Հեղինակ՝ Բենիամին Պողոսյան, «ԱՊՐԻ Արմենիա» հետազոտական կենտրոնի ավագ գիտաշխատող
Նյութը՝ mirrorspectator.com-ից
